|
Gedachten n.a.v. de film Dead poets society
Zijn systemen goed of slecht?
We hebben de neiging om hun wereldbeeld te ordenen in systemen. Veel onderwijs behelst het leren van systemen, veel onderzoek het bedenken en verfijnen van systemen. Ik probeer nu eens systemen in een systeem te ordenen. Je hebt er drie soorten.
Het periodieke systeem van chemische elementen is een voorbeeld voor de eerste soort. Een systeem dat de natuur beschrijft zo als ze is. Decennialang hebben natuur- en scheikundige experimenten bevestigd dat protonen, neutronen en elektronen precies zo samenklonteren als door dit systeem voorspeld. De lege plekken in het systeem werden met succes gebruikt om onbekende elementen te vinden. Buiten de natuur- en scheikunde zijn er niet zo veel systemen van deze soort. Ze gaan overigens alleen over dat stukje natuur waarvoor ze bedacht en empirisch bevestigd zijn. Alleen dwazen komen op het idee, ze aan iets anders, bijvoorbeeld aan mensen of organisaties op te leggen.
Het systeem van Beweren en bewijzen - met name de correctheidsstelling, het rationaliteitsvierkent en funtionele netwerken - is een voorbeeld voor de tweede soort. Zijn oorsprong is niet empirisch onderzoek maar filosofische analyse. Het volgt uit de begrippen "systeem", "onderdeel", "fysieke realiteit" en "beschrijving". Het beschrijft hoe redeneren over artefacten werkt. Maar het zegt niets over de realiteit. We passen dit systeem toe om een door ons gekozen structuur op te leggen aan een stukje realiteit; zelf legt het geen structuur aan de realiteit op. Dit soort systemen worden door de filosofie en de wiskunde bedacht. Ook het Buddhisme is er goed in. Ook delen van het begripssysteem van Architectuur horen tot deze soort. Bijvoorbeeld het spanningsveld van belanghebbenden. Hoewel elk architectuurboek een andere indeling in groepen belanghebbenden propageert, volgt zonder meer uit het begrip artefact dat er mensen moeten zijn die het willen (bouwheer, opdrachtgever), die het maken, die het willen of moeten gebruiken en dat het zich ergens bevindt (locatie, omgeving). Bijvoorbeeld het drieluik van Vitruvius.
Tot de derde soort horen alle systemen die niet zo grondig empirisch of filosofisch verantwoord zijn. Ze kunnen nuttig zijn, maar met moet altijd op de hoede blijven of ze nog passen. Biologen zijn voortdurend bezig om met voortschrijdend inzicht planten en dieren anders in te delen. Pluto is opeens geen planeer meer, met als gevolg ruzie tussen Amerika en Europa: in de VS werd er dus lekker geen enkele planeet ontdekt. De christelijke kerk is erg goed in het bedenken van dit soort systemen, waar drie één is, brood vlees enz. enz. Zo als gezegd: deze systemen kunnen nuttig zijn. Bijvoorbeeld om onze gedachten te bepalen of juist te stimuleren, om onderzoeksvragen te bedenken, om van hun schoonheid te genieten of om een boeiend verhaal te vertellen. Zodra mensen of groepen van mensen ze echter voor waar houden en er handelingen mee motiveren, kan er grote ellende van komen. Soms kan het voldoende zijn om even op je tafel te gaan staan om je te overtuigen dat een systeem helemaal niet "waar" is. Soms is het moeilijker. Daarom moeten we steeds weer bereid zijn om aan systemen te twijfelen. Dit is het programma van der verlichting. Academisch onderwijs zou er meer aandacht aan moeten besteden dan tegenwoordig gebruikelijk.
Systemen van de tweede soort kunnen helpen, twijfel vruchtbaar te maken. Zo zou je al je architectuurboeken tegen het licht van het vierkant van belanghebbenden en het drieluik van Vitruvius te houden. En je boeken over systeemontwikkelmethoden tegen het licht van de correctheidsstelling.
| 
